مگر می‌شود تاریخ، فرهنگ و ادبیات ایران را ورق زد اما نامی از زعفران ندید؟‌ زعفران این طلای سرخ هزاران سال است که در خاک و سرزمین ایران جای خوش کرده و پیوندی عمیق با مردمان ایران برقرار کرده است. از ریشه نام تا زادگاه زعفران را می‌توان در ایران جستجو کرد. در ادامه همراه باشید تا ببینیم آیا تاریخچه زعفران با تاریخ ایران پیوند خورده است یا نه.

ریشه نام زعفران

زعفران که با نام علمی کرکوس ساتیوس (Crocus Sativus) هم شناخته می‌شود، گلی است از تیره زنبقیان. بر سر ریشه نام زعفران در فارسی و انگلیسی (Saffron) اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. بسیاری بر این باورند که نام اصلی زعفران در فرهنگ ایرانی، زرپران بوده که بعدها با هجوم اعراب به زعفران تغییر کرده است. زرپران که از سه بخش زر+پر+ان تشکیل شده به معنای دارای گل‌های زرد است. البته بسیاری هم آن را وام‌گرفته از واژه زه+پران (زه‌پران یا زاپران) می‌دانند که به معنای سقط جنین است. چراکه مصرف بیش از حد زعفران باعث سقط جنین می‌شود.

اما ریشه کلمه Saffron در زبان انگلیسی دقیق مشخص نیست. به‌طورکلی به نظر می‌رسد که این واژه از زعفران در زبان فارسی وام گرفته شده است. Crocus هم که نام علمی و انگلیسی گل زعفران است، ریشه‌ای سامی دارد. اقوام سامی شامل عرب‌ها، عبرانیان و آشوریان است.

جالب است بدانید که در زبان اکدی (هزاره سوم پیش از میلاد در بین‌النهرین)، از زعفران با نام Azupiranu یاد شده است.

هرچند ریشه دقیق نام زعفران مشخص نیست و اختلاف‌ نظرهای بسیاری بر سر آن وجود دارد. اما به نظر می‌رسد که از نام علمی تا نام رایج زعفران، همگی ریشه در آسیای مرکزی و به‌ویژه ایران دارند. همین ریشه نام زعفران می‌تواند به ما در پیدا کردن تاریخچه و زادگاه زعفران هم کمک کند.

زادگاه زعفران

درست مانند نام زعفران، بر سر زادگاه این طلای سرخ هم اختلاف نظرهایی وجود دارد. بسیاری مبدا زعفران را ایالت قدیم مادها (نواحی غربی و مرکزی فلات ایران) می‌دانند. برخی هم معتقدند که زعفران برای اولین بار در یونان کشت شده است و زادگاه آن کرت (بزرگ‌ترین جزیره یونان) یا آسیای مرکزی است.

بااین‌حال به‌طور مشخص می‌توان گفت که زعفران ادویه‌ای آسیایی است و درست مانند بسیاری از ادویه‌های جهان، خواستگاه آن خاورمیانه و آسیا است.

تاریخچه زعفران در ایران

شواهدات و مستندات تاریخی بسیاری وجود دارد که می‌تواند قدمت باستانی زعفران در ایران را تایید کند. بر اساس نظر کارشناسان، زعفران در ابتدا به صورت یک گل وحشی در ایران رشد کرده است و بعدها با شناخت مزیت‌ها و خواص آن، ایرانیان باستان به کشت آن روی آورده‌اند. به نظر می‌رسد که استان قم در زمان ساسانیان از اولین مناطقی بوده که در آن به کشت آگاهانه زعفران پرداخته‌اند.

قدمت زعفران در ایران را می‌توان به بیش از ۳ هزار سال پیش نسبت داد. هخامنشیان از زعفران برای معطر کردن بدن یا غذاهای خود استفاده می‌کردند. در شرح زندگی‌نامه داریوش هم به استفاده از زعفران اشاره شده است. در یک نقاشی باستانی کشف شده در یکی از غارهای شمال غربی ایران هم از رنگ زعفران استفاده شده است. حتی در بسیاری از شواهد تاریخی سومریان و آشوریان هم می‌توان ردپای زعفران را دید.

اولین صادرات زعفران را هم به ایرانیان نسبت می‌دهند که به نظر می‌رسد اقوام پارت‌ها (۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح) اولین کسانی بودند که از طریق جاده ابریشم، زعفران را به جهان معرفی کردند. گفته می‌شود که ایرانیان زعفران به سرزمین رومی‌ها، چینی‌ها، اقوام سامی‌ها مثل اعراب یا یونانی‌ها صادر کردند. پس از آن بود که کاشت زعفران در اندلس و شمال آفریقا هم رواج پیدا کرد.

کاربردهای زعفران در ایران باستان تا به امروز

از هزاران سال پیش تا به امروز، ایرانیان علاقه و توجه بسیاری به زعفران داشته‌اند. برای مثال ایرانیان باستان در مراسم‌ها و عروسی‌ها، از گل زعفران استفاده می‌کردند و آن را به سر عروس و داماد می‌ریختند. همچنین از آن برای رنگ‌آمیزی و معطر کردن انواع غذاها و نان‌ها استفاده می‌شده است. همچنین در یکی از سنگ‌‌نگاره‌های تخت جمشید، در مقابل تخت داریوش ظرف‌های بخور دیده می‌شود که در آن‌ها زعفران را برای خوش‌بو کردن محیط کاخ‌ها دود می‌کردند.

ایرانیان باستان در رنگ کردن پارچه‌ها، نقاشی‌ها، تذهیب‌ها و خطاطی‌ها تا نوشتن فرامین همگی از رنگ زعفران استفاده می‌کردند. همچنین در بسیاری از کتاب‌های طب سنتی ایرانی از زعفران یاد شده است. بسیاری از طبیبان ایرانی به خواص این گل پی برده و از آن برای درمان دردها، افزایش نشاط و خوشحالی و دیگر بیماری‌ها استفاده می‌کردند.

از دوران قاجار، کاربرد زعفران در آشپزی پررنگ‌تر شد و شربت زعفران، مسقطی‌ها، انواع حلوا و بستنی را به کمک این ادویه گران‌بها طبخ کردند. در حال حاضر هم زعفران یکی از اعضای جدانشدنی هر آشپزخانه ایرانی است. چراکه عطر و رنگ بسیاری از غذاهای ایرانی وابسته به این ادویه است.

آیا تاریخچه زعفران با تاریخ ایران پیوند خورده است؟

بنابراین در پاسخ به این سوال که آیا تاریخچه زعفران با تاریخ ایران پیوند خورده است، باید بگوییم که بله. بدون شک زعفران در تاریخ و فرهنگ ایران ریشه دوانده است. نه‌تنها زادگاه و نام آن به خاک ایران برمی‌گردد، بلکه ردپای زعفران در اشعار و ادبیات فارسی تا فرهنگ آشپزی ایرانی هم دیده می‌شود.