اثرات اقتصادی و اجتماعی تولید زعفران چیست؟
از جمله دلایل مهم نیاز به سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی می‌توان به کسب درآمد، امکان صادرات، رسیدن به امنیت غذایی و استقلال اقتصادی و سیاسی اشاره کرد. دلیل اهمیت این موضوع هم افزایش روزبه‌روز تقاضا براي مواد غذایی است که باعث گسترش تولید و اشتغال‌زایی در بخش‌هاي مربوط به آن می‌شود. در این میان، زعفران باارزش‌ترین محصول کشاورزی در ایران است که حدود 90 درصد کل زعفران تولیدی جهان را به خود اختصاص داده است. زعفران همچنین به‌علت اشتغال‌زایی، حمل و نقل آسان و ماندگاري بالا، یک محصول استراتژیک و مهم در اقتصاد کشور محسوب می‌شود. در این مقاله به شرح جزئی‌تر اثرات اقتصادی و اجتماعی تولید زعفران و جایگاه صادرات زعفران در اقتصاد کشور می‌پردازیم.
کشت زعفران چه اثری روی اشتغال‌زایی و نرخ بیکاری دارد؟
تاریخچه کاشت زعفران به سه هزار سال پیش در زمان ساسانیان و در شهر قم برمی‌گردد. از آن زمان تابه‌حال، زعفران به‌عنوان محصولی که به منابع آبی کمی برای کشت و بهره‌وری نیاز دارد، گزینه خیلی مناسبی برای کشاورزان مناطق کم‌آب و خشک محسوب می‌شود. چراکه بحران آب یکی از مهم‌ترین مشکلات خانوارهای کشاورز است که منجر به کاهش تولید محصول می‌شود.
همچنین زعفران ارزش مالی بالایی دارد و تولید و صادرات زعفران تاثیر زیادی در اشتغال‌زایی و رونق اقتصادی کشور می‌گذارد. به‌عبارتی می‌توان گفت هر مترمربع آب مصرفی در کشت زعفران، درآمد و سود بیشتری در مقایسه با تولید محصولات کشاورزی دیگری مانند گندم، جو، برنج و... را به‌دنبال دارد.
اصلی‌ترین استان‌های تولیدکننده زعفران در ایران، خراسان رضوی و خراسان جنوبی هستند اما سایر استان‌هایی مانند لرستان، فارس، زنجان، قزوین و هرمزگان هم به کشت زعفران می‌پردازند و این یعنی اشتغال چند صدهزار خانوار در کشت زعفران می‌تواند از اثرات اجتماعی و اقتصادی تولید زعفران محسوب شود. از سویی هم با توجه به کاهش جمعیت روستایی و افزایش بیکاری، کشت و صادرات زعفران باعث پیشرفت و رشد مناطق روستایی، افزایش درآمد کشاورزان و جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها می‌شود.
کشت زعفران برای بسیاری از کشاورزان یک شغل خانوادگی و اجدادی محسوب می‌شود. بعضی از کشاورزان زعفران حتی در ابتدا محصولات دیگری می‌کاشتند، اما به دلیل مواجه شدن با مشکل کم‌آبی و پرسودتر بودن زعفران، به کشت این محصول روی آوردند. به‌طورکلی تولید زعفران در بیشتر نقاط ایران به‌واسطه نیروهای کار خانوادگی (کشاورزان و خانواده آن‌ها) انجام می‌شود و اغلب زمین‌های کشاورزی آن‌ها مساحتی کمتر از 6/0 هکتار دارند.
همچنین اغلب زعفران‌کاران، تاثیر درآمد حاصل از زعفران بر اقتصاد خانواده خود را مثبت ارزیابی کرده‌اند. اما عوامل مختلفی می‌تواند بر کارایی سود زعفران تاثیر بگذارد؛ از جمله کم بودن سود حاصل از کشت و فرآوری زعفران برای کشاورزان، تجربه کشاورزان، هزینه تولید سالانه و عوامل مدیریتی.
آیا صادرات زعفران برای ایران سودآور است؟
همان‌طور که گفتیم، زعفران از ارزشمندترین محصولات کشاورزی در میان سایر محصولات است که به‌دلیل ویژگی‌های خاصی که دارد، یک ادویه گران‌قیمت شناخته می‌شود که می‌توان تولید آن را گسترش داد و به تمام جهان صادر کرد. از این رو تقاضای خرید زعفران مرغوب، بالاست و چون کیفیت زعفران‌های تولیدشده در ایران (حدود 300 واحد) نسبت به زعفران‌های سایر کشورها (200 واحد) بهتر است، کشور ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران در جهان به‌شمار می‌آید.
مطالعه بیشتر: مراحل صادرات زعفران
چه عواملی، سودآوری حاصل از تولید زعفران در کشور را به خطر می‌اندازد؟
با وجود این‌که پرسود بودن صادرات زعفران از مهم‌ترین اثرات اقتصادی و اجتماعی تولید زعفران در ایران محسوب می‌شود، اما بعضی عوامل باعث تهدید یا تضعیف این موضوع می‌شوند. نمونه‌های زیر مثالی از این عوامل هستند:
- قاچاق شدن پیاز زعفران به کشورهای دیگر مانند افغانستان، باعث شده تا صادرات زعفران در ایران تحت تاثیر قرار بگیرد. چراکه این موضوع باعث می‌شود که کشورهای دیگر هم وارد عرصه کشت و صادرات زعفران شده و به رقبای ایران در تولید زعفران تبدیل شوند. درنتیجه می‌توانند بازار جهانی زعفران را تصاحب کنند.
- بعضی کشورها مانند اسپانیا که واردکننده زعفران ایران هستند، زعفران را به‌صورت فله‌ای از ایران می‌خرند و بدون این‌که نامی از ایران ببرند، آن‌ها را در بسته‌بندی‌های جدید، با برند و نام خود به بازار جهانی عرضه می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود که شهرت زعفران ایران و در نتیجه صادرات زعفران، به خطر بیفتد.
تولید زعفران چند درصد از چرخه اقتصاد ایران را به خود اختصاص داده است؟
به دلیل تنوع در پوشش گیاهی ایران، استعداد و قدرت تولید انواع محصولات کشاورزی و زراعی، غلات و گیاهان، بخش کشاورزی و منابع طبیعی به‌راحتی می‌تواند جایگاه دوم را بعد از نفت در صادرات عظیم کشور بگیرد. بر اساس آمار، بخش کشاورزی در ایران،20 درصد صادرات غیرنفتی، 23 درصد تولید ناخالص ملی، 75 درصد نیازهای غذایی و 23 درصد میانگین اشتغال کل را به خود اختصاص داده است.
همچنین طبق آخرین آمار، از کل زعفران تولیدشده در ایران، بین 20 تا 25 درصد آن در داخل کشور به فروش می‌رسد و بقیه آن به 60 کشور جهان از جمله اسپانیا، امارات، ایتالیا، قطر، ترکیه، کانادا و... صادر می‌شود؛ این یعنی بازار اصلی زعفران ایران، در خارج از کشور قرار گرفته است.
همچنین گفته شده است که ایران در سال 2019 با صادرات زعفران به‌اندازه حدود 127 تن و ارزشی حدود 100 میلیون دلار، در رتبه اول صادرات زعفران در جهان قرار دارد که 46 درصد از ارزش دلاری کل صادرات زعفران را به خود اختصاص داده است. در این تاریخ، هر کیلوگرم زعفران حدود ۶ تا ۱۲ میلیون تومان قیمت‌گذاری شده بوده است.
کلام آخر
زعفران به‌عنوان ارزشمندترین محصول استراتژیک کشاورزی در ایران، اثرات اقتصادی و اجتماعی زیادی روی تولیدکنندگان آن و به‌طورکلی روی کشور می‌گذارد. اما باید همواره تلاش کنیم تا صادرات زعفران ایران به کشورهای جهان، تحت تاثیر عوامل مخرب قرار نگرفته و نام زعفران ایران به‌طور جهانی شناخته شود.