زنان، نقش کلیدی در زنجیره ارزش زعفران ایرانی
زنان شاغل روستایی همواره به‌عنوان رکن اساسی در بخش‌های تولیدی، خصوصا بخش کشاورزی، مطرح بوده‌اند. به‌طورکلی در خانوارهای روستایی که شغل اغلب آن‌ها کشاورزی و دامداری است، تمام اعضای خانواده در این شغل با یکدیگر مشارکت و همکاری می‌کنند و برای معیشت سایر اعضای خانواده خود تلاش می‌کنند. این موضوع در زمینه کشاورزی زعفران در ایران هم صادق است. در ادامه همراه باشید تا نقش زنان در زنجیره ارزش زعفران ایرانی را بررسی کنیم.
معرفی و بررسی زنجیره ارزش زعفران ایرانی
زنجیره ارزش زعفران ایرانی شامل تمام مراحلی است که هر سال برای تولید زعفران تکرار می‌شود. این زنجیره شامل مراحل زیر است:
- آزمایش خاک مزرعه برای زدودن از سموم و تقویت آن
- ضدعفونی و آماده‌سازی پیازهای زعفران با دستگاه تمام اتوماتیک برای کاشت خاک
- آماده‌سازی خاک زمین (شخم‌زنی، وجین علف‌های هرز و...) برای کشت
- کاشت پیازهای زعفران طبق الگوی مشخص در خاک
- مرحله داشت زعفران (شامل آبیاری و کوددهی مزارع)
- برداشت و چیدن گل‌های زعفران قبل از طلوع آفتاب
- جداسازی کلاله‌های گل‌های زعفران
- جداسازی کلاله‌های گل‌های زعفران
- بسته‌بندی فله‌ای زعفران‌های خشک‌شده و انتقال به مراکز دریافت
- نمونه‌برداری از زعفران‌های دریافت‌شده برای بررسی ویژگی‌های آن در آزمایشگاه‌های کیفی زعفران
- انتقال زعفران به انبارهای مجهزی پس از تایید کیفیت و خلوص زعفران در آزمایشگاه
- بسته‌بندی در محیط بهداشتی و عرضه به بازار
فقط مرحله کاشت پیازهای زعفران در خاک هر 7 الی 8 سال یک‌بار انجام می‌شود؛ چراکه پیازهای زعفران تا این مدت امکان دادن محصول را دارند و پس از آن باید با پیازهای جدید تعویض شوند.
نقش زنان کشاورز در کشت و تولید زعفران
با وجود پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن بسیاری از امور کشاورزی زعفران، این محصول هنوز هم مانند هر محصول دیگری به نیروی کار انسانی زیادی نیاز دارد و این نیرو نقشی اساسی در تولید زعفران ایفا می‌کند. زنان در بین این نیروی کار، نقش عمده‌ای ایفا می‌کنند. هر یک از زنان روستایی، بر اساس مهارت‌ها و توانایی‌های خود در بخش‌های مختلف فرایند تولید زعفران فعالیت می‌کنند.
مرحله داشت زعفران که شامل آبیاری، کوددهی و شخم‌زنی زمین قبل از گل‌دهی زعفران است، بیشتر به عهده نیروی کار مرد است. اما نقش زنان در تولید زعفران بیشتر در مراحل کاشت، برداشت و فرآوری، پررنگ است. به این صورت که قبل از کاشت پیازها در زمین، معمولا زنان روستایی اقدام به تمیز و ضدعفونی کردن پیازها می‌کنند. پس از آماده‌سازی زمین و ایجاد شیارهایی برای کاشت پیازهای زعفران، بخش زیادی از نیروی کاری که پیازها را درون این شیارها قرار می‌دهند از زنان و کودکان تشکیل می‌شود. همچنین زمانی که قرار است پیازها را به‌صورت دستی (پس از گذشت حدود 7 سال) از خاک بیرون بیاورند، معمولا زنان این کار را انجام می‌دهند.
در مرحله برداشت و فرآوری زعفران از زنجیره ارزش زعفران ایرانی، زنان مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کنند و در واقع کار اصلی زنان در این مرحله شروع می‌شود؛ چراکه نقش اصلی در چیدن گل از زمین، پاک کردن گل‌ها، جداسازی کلاله‌های زعفران و خشک کردن و نگهداری از آن، عمدتا به عهده زنان است. بنابراین جایگاه و نقشی که زنان در تولید زعفران دارند، موضوعی انکارناپذیر است. مزیت‌های زنان نسبت به مردان در تولید زعفران که باعث پررنگ‌تر شدن نقش آن‌ها می‌شود، عبارت‌اند از:
- سرعت عمل و دقت
- حساسیت بیشتر هنگام برداشت و فرآوری زعفران
زنان و زعفران دخترپیچ
زعفران دخترپیچ که با نام‌های دیگری همچون زعفران دسته، رشته یا مادر (معمولا با عنوان زعفران درجه چهار) هم شناخته می‌شود، یکی از انواع زعفران است که به دلیل فرخوردگی بیشتر آن نسبت به انواع دیگر زعفران و زیاد بودن قسمت‌های سفید و زرد آن (که رنگ‌دهی کمتری دارند)، قیمت پایین‌تری در بازار دارد.
زعفران دخترپیچ شامل یک رشته کامل از زعفران است و از بخش سفیدرنگ (ریشه)، بخش زردرنگ (خامه) و قسمت قرمزرنگ کلاله تشکیل شده است. بنابراین تمام خواص موجود در این سه بخش را شامل می‌شود و کشاورزان و افراد بومی معتقدند که به دلیل خاصیت بیشتر این زعفران، برای استفاده خانواده‌ها مناسب‌تر است.
دلیل نام‌گذاری این زعفران سنت‌های خاصی است که از گذشته در برداشت و دسته‌بندی آن در استان خراسان وجود داشته است و می‌توان آن را یکی از زعفران‌های مهم در فرهنگ خراسان دانست. دسته‌بندی رشته‌های زعفران دخترپیچ از گذشته تا به امروز توسط دختران یا زنان خانوارهای روستایی انجام می‌شده است و در واقع آن‌ها، این رشته‌ها را به‌هم می‌پیچیدند. به همین دلیل به آن زعفران دخترپیچ می‌گویند.
اشتغال‌زایی برای زنان در روستا‌هایی که زعفران می‌کارند
به‌طورکلی تمام مراحل تولید زعفران از کشت تا تولید و بازاریابی این ادویه گران‌بها، می‌توانند منجر به اشتغال‌زایی شوند. هم‌اکنون صدها خانوار و کشاورز فقط در استان خراسان مشغول به کشت زعفران هستند و با رشد بازار صادرات زعفران ایران، خانوارهای بیشتری هم به زنجیره ارزش زعفران ایران خواهند پیوست.
افزایش مکانیزاسیون، تخصص و به‌کار بردن تکنیک‌های جدید در فعالیت‌های کشاورزی زعفران، تا حدودی باعث می‌شود که زنان کشاورز به انجام امور خانگی بپردازند. اما بااین‌حال، میزان مشارکت زنان در مراحل مختلف تولید زعفران یکسان نبوده و تفاوت‌های چشمگیری متناسب با شرایط و روش‌های تولید، در آن‌ها مشاهده می‌شود. مثلا در برخی مزارع زعفران از زنان تنها به‌عنوان کارگران روزمزد استفاده می‌شود. اما در سایر نقاط، نقش تولیدی زنان در کشاورزی زعفران همچنان به قوت خود باقی مانده است.
کلام آخر
زنان در تمام جوامع، خصوصا جوامع روستایی، نقش مهمی در کنار خانواده برای معیشت خود ایفا می‌کنند. در زنجیره ارزش زعفران ایرانی هم زنان زیادی به فعالیت می‌پردازند و به‌طورکلی تجارت زعفران موجب اشتغال‌زایی هر چه بیشتر کشاورزان و سایر افراد دخیل در فرایند تولید زعفران می‌شود. این موضوع باعث بهبود اوضاع اقتصادی کشور و خانوارهای روستایی می‌شود، اما باید با برداشتن موانعی مانند وجود دلالان در بازار، کاری کرد که این تجارت ارزشمند، سود بیشتری برای کشاورزان به ارمغان بیاورد.