موزه مردم‌شناسی زعفران را بشناسید
تاریخچه وجود زعفران در جهان به سه هزار سال پیش و خاستگاه اصلی آن به ایران برمی‌گردد. بنابراین زعفران از گذشته‌های دور تا به امروز در مصارف مختلفی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. از این رو نیاز است که موزه‌هایی از جمله موزه مردم شناسی زعفران را برای آشنایی بیشتر با تاریخچه و فرهنگ پیدایش زعفران وجود داشته باشند. در حال حاضر موزه‌ها بیش از هر زمان دیگری مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ چراکه موزه با پرداختن به موضوعات مهم اجتماعی گرفته تا تغییر نحوه دیدگاهمان به آینده، قدرت انعکاس و شکل دادن به جوامع ما را دارد. این موضوع در مورد زعفران که ادویه‌ای تاریخی و گران‌بهاست هم صدق می‌کند. در این مقاله به بررسی کلی چند موزه زعفران در ایران و جهان می‌پردازیم، با ما همراه باشید.
نقش موزه‌ها در جهان
موزه‌ها نقش موثری در حفظ فرهنگ محلی دارند. با ارائه مستندات دقیق و محافظت از مصنوعات، می‌توان یک فرهنگ را تا مدت‌ها در آینده ثبت کرد و به خاطر سپرد. همچنین می‌توان این فرهنگ را برای کسانی که از در فرهنگ‌های مختلف دیگر زندگی کرده‌اند هم به اشتراک گذاشته و قابل درک کرد. از سایر مزایای موزه‌ها هم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- زندگی روزمره هر فرهنگی (شامل غذاها، آیین‌ها، مذهب، هنر و جنبه‌های دیگر) را ثبت می‌کنند. چراکه این زندگی روزمره است که فرهنگ را منحصربه‌فرد می‌کند.
- بهترین راه برای احترام گذاشتن به یک فرهنگ محلی و بقای آن، نمایش و آموزش آن در یک موزه است.
- موزه‌ها تاریخ‌ها، جدول زمانی و دیدگاه‌هایی را نمایش می‌دهند که ممکن است قبلا هرگز ندیده یا نشنیده باشید و ذهنیت افرادی را که خارج از جریان اصلی فرهنگ محلی موزه زندگی کرده‌اند را تغییر می‌دهد.
- افراد را از فرهنگ‌های مختلف به یکدیگر متصل می‌کند.
موزه مردم شناسی زعفران در ایران
موزه مردم‌شناسی یکی از زیرمجموعه‌های موزه تاریخی است که مدل‌ها و اشیاء تاریخی در آن به گونه‌ای چیده شده‌اند که نوع زندگی مردم در یک فرهنگ خاص نشان داده شود. کشور ایران با تولید 90 درصد از کل زعفران مصرفی جهان، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران شناخته می‌شود. استان‌های اصلی تولیدکننده زعفران ایران هم شامل خراسان رضوی و خراسان جنوبی هستند. به همین دلیل در حال حاضر دو موزه مردم شناسی زعفران در استان خراسان رضوی تاسیس شده است که در ادامه آن‌ها را معرفی می‌کنیم.
موزه زعفران گناباد
این موزه اولین موزه تخصصی زعفران کشور است که در روستای سنو، از توابع کاخک شهرستان گناباد در استان خراسان رضوی قرار دارد. قدمت روستای سنو به دلیل وجود حکایت‌ها، آثار و بناهای تاریخی و طبیعی موجود در آن مانند چشمه آب، مساجد، آب‌انبارها و... به 1500 سال قبل برمی‌گردد.
روستای سنو همچنین به دلیل ثبت جهانی نظام زراعت زعفران مبتنی بر قنات، به‌عنوان زعفرانی‌ترین روستای جهان شناخته شده است. به‌طوری‌که نیمی از زمین‌های کشاورزی این روستا (3500 هکتار) به کاشت زعفران اختصاص داده شده‌اند و قطب اصلی تولید زعفران در گناباد محسوب می‌شود. از این رو هر ساله گردشگران زیادی از این روستا بازدید می‌کنند.
روستای سنو همچنین به دلیل ثبت جهانی نظام زراعت زعفران مبتنی بر قنات، به‌عنوان زعفرانی‌ترین روستای جهان شناخته شده است. به‌طوری‌که نیمی از زمین‌های کشاورزی این روستا (3500 هکتار) به کاشت زعفران اختصاص داده شده‌اند و قطب اصلی تولید زعفران در گناباد محسوب می‌شود. از این رو هر ساله گردشگران زیادی از این روستا بازدید می‌کنند.
در این موزه زعفران، ابزارآلات قدیمی و نحوه کاشت، داشت و برداشت زعفران به نمایش گذاشته شده است. بازدیدکنندگان می‌توانند تمام مراحل کشاورزی زعفران را از نزدیک و در مقیاس طبیعی مشاهده کنند و با فرهنگ، سنت‌ها و ارزش‌های دیرینه مردم این منطقه آشنا شوند. همچنین هدف از ایجاد این موزه، ترویج ارزش‌های فرهنگی، حفظ هویت و اصالت گذشتگان و پیوند آن با نسل جدید بوده است.
موزه زعفران تربت حیدریه
مجوز گشایش این موزه مردم شناسی زعفران به تازگی در اردیبهشت ماه 1400 توسط معاون وزیر میراث فرهنگی و مدیرکل امور موزه‌های کشور، در راستای اهداف گردشگری زعفران در شهرستان تربت حیدریه صادر شده است. چراکه این شهرستان به مدت حدود سه تا چهار سال است که به گردشگری زعفران روی آورده‌اند.
موزه مردم شناسی زعفران تربت حیدریه به کمک بخش خصوصی ایجاد شده و اولین موزه خصوصی زعفران در ایران محسوب می‌شود.
با توجه به این‌که شهرستان تربت حیدریه، قطب اصلی تولید زعفران در جهان است، برپایی موزه تخصصی زعفران از ابتدا یکی از اهداف اداره میراث فرهنگی و گردشگری این شهر بوده است. همچنین قبل از همه‌گیری کرونا، تورهای گردشگری زیادی برای بازدید از مزارع زعفران به تربت حیدریه سفر می‌کردند، اما این بار نتوانستند در فصل برداشت زعفران از مزارع این شهر بازدید کنند. از این رو ایده بنای موزه زعفران مطرح شد تا امکان بازدید از مراحل کشاورزی زعفران در هر روزی از سال را برای گردشگران فراهم شود.
این موزه در ورودی جنوبی شهر تربت حیدریه واقع شده و تمام مراحل کشاورزی زعفران، آداب‌ورسوم هر یک از این مراحل و ابزار و ادوات کشاورزی زعفران درون غرفه‌های مختلف آن به نمایش گذاشته شده است. در این موزه یک نمایشگاه از عکس‌های مشاهیر و پیشکسوتانی از سال‌ها پیش در حوزه تجارت زعفران فعالیت داشته‌اند هم در معرض دید عموم قرار گرفته است.
در این منطقه علاوه بر موزه زعفران، مکان‌های تخصصی دیگری مرتبط با زعفران ایجاد شده که در حال حاضر فعال هستند، مانند: کتابخانه تخصصی زعفران، صندوق امانات و بانک زعفران، استارتاپ زعفران، تالار زعفران، مرکز تخصصی خرید و فرآوری زعفران و....
موزه مردم شناسی زعفران در جهان
زعفران در سایر کشورهای جهان هم از دیرباز کشت می‌شده و قدمتی دیرینه دارد. برای مثال کشور اسپانیا یکی از کشورهای مهم صادرکننده زعفران محسوب می‌شود. از این رو یک موزه مردم شناسی زعفران در اسپانیا وجود دارد که مانند تمام موزه‌های زعفران مراحل کاشت، داشت، برداشت و حتی فروش زعفران را با متریال‌های سمعی، بصری و عکاسی، در معرض دید عموم قرار داده است. این موزه در شهرک Monreal del Campo در ساختمان بزرگ Plaza Mayor در شهر مادرید، پایتخت اسپانیا قرار گرفته است.
کلام آخر
موزه‌ها نقش مهمی در حفظ فرهنگ‌های محلی قدیمی جوامع دارند و زعفران به‌عنوان یک ادویه قدیمی و تاریخی، ارزش داشتن یک موزه مختص به خود را دارد. در ایران دو موزه مردم شناسی زعفران در استان خراسان رضوی قرار دارد که در آن‌ها مراحل کشاورزی زعفران و آیین‌های مرتبط با آن شبیه‌سازی شده و در معرض دید عموم قرار گرفته‌اند. اما سایر کشورهای جهان (به جز اسپانیا) به این شکل توجهی به برپایی موزه زعفران نداشته‌اند.