زعفران و فرهنگ ایرانی؛ چرا زعفران برای خانواده‌های ایرانی یک نوستالژی است؟
احتمالا هزاران سال پیش، روزی که زعفران برای اولین‌بار به‌عنوان یک گل وحشی در خاک‌های ایران رویید، هرگز فکر نمی‌کردیم که تا به امروز مهمان و پذیرای آن باشیم. برای ما، زعفران فقط یک چاشنی ساده غذایی نیست، بلکه هویت و فرهنگ است. سال‌هاست که عطر رنگ زعفران با زندگی ما ایرانیان پیوند خورده است. سرگذشت زعفران در ایران مانند اسطوره‌ای است که سرد و گرم تاریخ را به خود چشیده است که از ادبیات شفاهی تا آیین‌های مذهبی و دستور پخت غذاهای خاطره‌انگیز همراه ما بوده است. در ادامه همراه باشید تا ارتباط زعفران و فرهنگ ایرانی را بیشتر بشناسیم و ببینیم که چرا زعفران برای خانواده‌های ایرانی یک نوستالژی است.
تاریخچه زعفران در ایران
زادگاه بسیاری از ادویه‌های جهان، خاورمیانه و آسیای شرقی است. زعفران هم خارج از این قاعده قرار ندارد. بر اساس کاوش‌های تاریخی، بسیاری زادگاه زعفران را ایران می‌دانند. چراکه به نظر می‌رسد گل زعفران به‌صورت وحشی از هزاران سال گذشته در ایران می‌روییده است. باستان‌شناسان قدمت زعفران در ایران را هم‌پای دوره هخامنشیان می‌دانند. چراکه در شرح زندگی‌نامه داریوش هخامنشی به استفاده از شیر زعفران برای معطر کردن بدن اشاره شده است.
به نظر می‌رسد ایرانیان باستان زعفران را از طریق تجارت راه ابریشم به کشورهای دیگر مثل چین، یونان و روم صادر کرده‌اند. پس از توسعه راه‌های دریایی نیز، زعفران از طریق خلیج‌فارس به کشورهای اروپایی وارد شده است. بسیاری از کارشناسان تاریخی، پارت‌ها را اولین اقوام صادرکننده زعفران به جهان می‌دانند.
به‌طورکلی زعفران قدمت چندین هزار ساله در ایران دارد که بسیاری آن را ۵ و برخی دیگر آن را ۳ هزار سال می‌دانند. چراکه منابع کشف شده بسیار متنوع است. برای مثال در یکی از نقاشی‌های صخره‌ای کشف شده در منطقه شمال غربی ایران، از رنگ‌دانه‌های زعفران استفاده شده است. همچنین در یکی از کتاب‌های گیاه‌شناسی متعلق به دوره آشوریان از گل زعفران یاد شده است.
بنابراین می‌توان گفت که زعفران پیشینه و سرگذشتی طولانی در بین ایرانیان داشته است. سرگذشتی که از چندین هزار سال پیش تا به امروز همراه خاک این سرزمین بوده است.
ایرانیان و مصرف زعفران
بر اساس منابع تاریخی، گفته می‌شود که ایرانیان باستان از زعفران برای معطر کردن خوراکی‌ها، غذاها و حتی بدن خود استفاده می‌کردند. همچنین از رنگ آن برای نوشتن فرمان‌ها و قوانین، رنگ‌آمیزی پارچه‌ها و نقاشی‌ها بهره می‌بردند. طبیبان بسیاری هم از زعفران برای خواص درمانی شگفت‌انگیز آن استفاده می‌کردند. بنابراین ایرانیان باستان زعفران را با عطر، طعم و خواص منحصربه‌فردی که داشت می‌شناختند.
در حال حاضر هم ما ایرانیان درست مانند نیاکان و اجداد خود، زعفران را با عطر، رنگ و خواص بی‌نظیرش می‌شناسیم. اما زعفران برای ما فقط یک ادویه ساده یا یک محصول کشاورزی نیست. بلکه ریشه‌ای عمیق‌تر و جدانشدنی در آیین‌ها، آداب و رسوم و فرهنگ ما دارد.
زعفران و فرهنگ ایرانی: از ادبیات تا آیین‌های مذهبی
در فرهنگ ایران، از زعفران به‌عنوان نماد و سمبل موارد مختلفی یاد می‌شود. به همین دلیل در بسیاری از اصطلاحات، ضرب‌المثل‌ها و حتی اشعار و داستان‌ها شاهد نام زعفران هستیم. برای مثال زعفران در فرهنگ ایرانی، سمبل و نماد شادی است. این نماد از خاصیت شادی‌آوری زعفران ریشه گرفته است. بنابراین چهره فردی که خندان و شاد است را به‌اصطلاح «زعفرانی» می‌نامیم یا اگر بخواهیم برای فردی آرزوی شادی کنیم به او می‌گوییم: «زعفرانی باش».
زعفران همچنین نماد باارزش بودن و عاشقی است که به‌دوراز معشوق، ناخوش احوال شده است. به همین دلیل از اشعار بسیاری از شاعران بزرگ ایران مثل انوری، فردوسی و جلال‌الدین بلخی می‌توان یاد زعفران را دید.
انوری در یکی از اشعار خود این‌گونه می‌سراید: «رنگ عاشق چو زعفران باشد، هرکه عاشق بود چنان باشد»
فردوسی هم از زعفران این‌گونه یاد می‌کند: «تنش پر نگار از کران تا کران، چو داغ گل سرخ بر زعفران»
همچنین در بسیاری از کتاب‌های تاریخی موجود، عطر زعفران را یک عطر بهشتی می‌نامند. به همین دلیل از سال‌های بسیار دور، ایرانیان زعفران اصیل و باکیفیت را برای شست‌وشوی کعبه به عربستان صادر می‌کردند. همچنین زرتشتیان نیز از این ادویه خوش‌‌بو برای معطر کردن آتشکده‌ها بهره می‌بردند. بنابراین می‌توان گفت که این عطر بهشتی زعفران با ادیان و آیین‌های مذهبی مختلف در ایران گره خورده است.
چرا زعفران برای خانواده‌های ایرانی یک نوستالژی است؟
بسیاری از ما ایرانیان از زعفران به‌عنوان یک نوستالژی یاد می‌کنیم. چراکه زعفران ریشه در فرهنگ مهمان‌نوازی ما دارد و صدها سال است که هنگام پذیرایی از مهمان خود، چای یا غذا را به عطر و طعم زعفران آغشته می‌کنیم تا احترام خود را به مهمان نشان دهیم و به او بگوییم که حضورش برایمان ارزشمند است. چراکه زعفران به دلیل فرایند سخت برداشت، بسیار گران‌قیمت است و ادویه‌ای تجملی شناخته می‌شود. به همین دلیل به آن «طلای سرخ» می‌گوییم و به‌عنوان نماد «باارزش بودن» آن را می‌شناسیم.
همچنین در بسیاری از غذاهای خاص ایرانی، عطر و طعم زعفران وجود دارد. برای مثال «شله‌زرد» یکی از محبوب‌ترین خوراکی‌هایی است که به‌عنوان نذری در حال و هوای ماه رمضان یا ماه محرم از خانه‌ای به خانه دیگر هدیه داده می‌شود. رنگ زرد آن همراه با عطر شیرین زعفرانی‌اش، هر ایرانی را به یاد خاطرات خوب سحری و افطار در ماه رمضان یا دیگ‌های بزرگ نذری در حیاط‌های خانه مادربزرگ می‌اندازد.
کلام آخر
هر خانواده ایرانی با زعفران خاطره‌ای خوش و منحصربه‌فرد دارد. از دوران کودکی، غذاهای مادربزرگ تا حال و هوای آیین‌های مذهبی ما، همگی با زعفران عجین شده‌اند. زعفران هزاران سال است که در خاک ایران می‌روید و به همین دلیل به مهم‌ترین عنصر در فرهنگ ایرانی تبدیل شده است.