در تربت حیدریه، کاشت زعفران یک شغل خانوادگی است
شهرستان تربت حیدریه در استان خراسان رضوی با نام قطب زعفران جهان (طلای سرخ) و پایتخت ابریشم ایران (طلای سفید)، شناخته شده است. حدود 90 درصد کل زعفران تولیدی جهان، در ایران کشت و تولید می‌شود و از این درصد، حدود 80 درصد آن به‌تنهایی محصول مزارع استان خراسان رضوی است. اما قطب اصلی تولید زعفران در این استان، شهرستان تربت حیدریه است که به‌جرئت می‌توان گفت بهترین زعفران جهان را تولید می‌کند. همچنین درصد زیادی از مزارع کشت زعفران استان خراسان رضوی، در شهرستان تربت حیدریه واقع شده‌اند. در این مقاله به معرفی شهرستان تربیت حیدریه، وضعیت اقتصادی و اجتماعی آن، اوضاع کشاورزان و تاریخچه کاشت زعفران در تربت حیدریه می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
آشنایی با شهرستان تربت حیدریه
شهرستان تربت حیدریه یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی است که در بخش مرکزی این استان قرار گرفته و از شمال با شهرستان‌های مشهد و نیشابور، همسایه است. مرکز شهرستان تربیت حیدریه، شهر تربیت حیدریه است. شهرستان تربت حیدریه شامل چهار بخش، هشت دهستان و 150 روستای دارای سکنه است.
تربت حیدریه چهارمین شهر بزرگ و پرجمعیت استان خراسان رضوی محسوب می‌شود که جمعیتی حدود 224 هزار نفر و وسعتی حدود 24 هزار کیلومترمربع دارد.
«زاوه» نام قدیمی تربت حیدریه است که بعدها به دلیل وجود عارفی به نام «قطب‌الدین حیدر تونی» در آن منطقه، به تربت حیدریه تغییر نام داد. آرامگاه این عارف هم‌اکنون در این شهر قرار دارد و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی شهر تربت حیدریه شناخته می‌شود.
جاذبه‌های تاریخی و طبیعی زیاد دیگری در شهرستان تربت حیدریه وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به کاروانسرای طبسی ، مسجد کدکن، خانه امینی، حمام حاجی رئیس، مسجد شیخ حیدر کدکنی، بنای مقبره و بسیاری دیگر اشاره کرد.
زعفران تربیت حیدریه، مهم‌ترین سوغات این شهر است و بادام، پسته، گردو و خشکبار هم از سایر سوغات تربت حیدریه به‌شمار می‌روند.
وضعیت اقتصادی و فرهنگی تربت حیدریه
در ابتدا باید اشاره کرد که در شهرستان تربت حیدریه، تقریبا هیچ تبعه خارجی زندگی نمی‌کند و اغلب جمعیت ساکن در آن، بومی هستند. بنابراین بیکاری و اشتغال موجود در تربت حیدریه فقط مختص افراد بومی این منطقه است.
تربت حیدریه همچنین به‌دلیل وجود بیش از ۸ هزار واحد صنفی در قالب ۴۳ اتحادیه خدماتی، تولیدی، توزیعی و فنی و همچنین ۳۰ نمایندگی انحصاری پخش مواد غذایی، به «شهر اصناف» معروف شده است.
جاذبه‌های تاریخی و گردشگری بسیار زیادی در شهرستان تربت حیدریه وجود دارد که چندین نمونه از آن‌ها در فهرست آثار ملی هم ثبت شده‌اند. همچنین آداب‌ورسوم سنتی، هنرهای سنتی، وجود مشاهیر و عرفای مختلف، پوشش‌های سنتی مردم روستاها و غذاهای محلی هم همگی باعث می‌شوند که تربت حیدریه منطقه بسیار جذابی برای گردشگران باشد و درآمد زیادی از جذب گردشگران کسب کند.
شهرستان تربت حیدریه دارای معادن غنی زیادی از جمله معدن طلا، سیمان، گچ، سنگ، فولاد و... است و از این راه هم گردشگران زیادی جذب می‌کند. اما مهم‌تر از همه این موارد، هرسال گردشگران خارجی و ایرانی زیادی هنگام جشن برداشت زعفران به تربت حیدریه سفر می‌کنند تا مراحل برداشت بهترین زعفران جهان را از نزدیک ببینند.
آشنایی با تاریخچه کاشت زعفران در تربت حیدریه
گفته شده است که 75 هزار هکتار اراضی زیر کشت زعفران در استان خراسان رضوی قرار دارد و از این مقدار، ۸ هزار هکتار یعنی حدود 12 درصد آن شامل اراضی کاشت زعفران در تربت حیدریه است. از این اراضی کشاورزی در تربت حیدریه، سالانه 35 تا 40 تن زعفران خشک تولید می‌شود.
همچنین 117 هزار خانوار در استان خراسان رضوی مشغول به کاشت زعفران بوده که 15 هزار نفر آن‌ها به‌تنهایی ساکن شهرستان تربت حیدریه هستند. به‌عبارتی کاشت زعفران در تربت حیدریه برای 70 هزار نفر به‌صورت مستقیم و برای 210 هزار نفر به‌صورت غیرمستقیم، ایجاد شغل کرده است.
لازم به ذکر است که تربت حیدریه با تولید و کاشت 37 نوع محصول زراعی، رتبه پنجم و تولید 31 محصول باغی، رتبه سوم تولید این محصولات را در استان خراسان رضوی کسب کرده است. اکنون هم حدود 80 درصد نیروی کار شهرستان تربت حیدریه در حوزه زراعت و باغداری، مخصوصا کاشت زعفران، کار می‌کنند.
از این رو می‌توان گفت که در تربت حیدریه، کاشت زعفران یک شغلی خانوادگی است و مردمان آن از سال‌ها پیش تاکنون، در این شغل خانوادگی در حال امرارمعاش بوده‌اند و در این کار متخصص هستند. شاید به همین دلیل است که بهترین زعفران جهان هم در تربت حیدریه تولید می‌شود.
زعفران‌کاران تربت حیدریه، پیازهای زعفران را در اوایل تیرماه که آماده گل‌دهی می‌شوند در زمین می‌کارند. برداشت زعفران هم از ابتدای آبان تا آخر آذرماه ادامه می‌یابد. کشاورزان تربت حیدریه هرسال با شروع فصل برداشت زعفران، صبح خود را تا قبل از طلوع آفتاب به برداشت زعفران در اراضی می‌پردازند و پس از فرآوری زعفران‌ها، در بعدازظهر به بازار می‌روند تا محصول خود را بفروشند. میانگین برداشته زعفران در شهرستان تربت حیدریه حدود ۴ کیلوگرم در هر هکتار تخمین زده شده است.
وضعیت فعلی کشت زعفران در تربت حیدریه
اولین قطب کشاورزی شهرستان تربت حیدریه، بخش جلگه‌رخ است که به‌طورکلی، بیش از 90 درصد ساکنان آن از طریق کشاورزی (حدود ۵ هزار نفر) و دامداری درآمد کسب می‌کنند. در سال گذشته بیش از ۲ هزار و ۲۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این بخش به کاشت زعفران اختصاص داده شد.
اما در سال‌های اخیر، چند عامل باعث کاهش انگیزه بعضی از کشاورزان برای کاشت زعفران در تربت حیدریه شد. از جمله همه‌گیری ویروس کرونا، افت قیمت زعفران، افزایش قیمت مواد و ابزارهای اولیه مانند کود شیمیایی، نوسانات بازار، کمبود ماشین‌آلات مکانیزه برای تولید زعفران و استفاده از روش‌های سنتی، همگی باعث دلسرد شدن کشاورزان تربت حیدریه و در نتیجه، کاهش محصول زعفران در سال گذشته شدند.
از این رو، تعاون روستایی شهرستان تربت حیدریه اعلام کرد که طی طرح حمایتی کشاورزان زعفران این منطقه، زعفران نگین کیلویی 13 میلیون تومان و زعفران پوشال هم کیلویی 11 تومان از کشاورزان خریداری می‌شود؛ اما این یک راه‌حل نهایی نیست، چون با توجه به حجم بالای زعفران تولید شده در این منطقه، برای خرید حمایتی زعفران از کشاورزان محدودیت وجود خواهد داشت.
به همین دلیل اغلب کشاورزان به‌ناچار مجبور می‌شوند که بخش زیادی از زعفران خود را به قیمت پایین‌تر به دلالان و واسطه‌ها بفروشند و این باعث می‌شود که کشاورزان سود کمتری در این چرخه داشته باشند.
کلام آخر
کاشت زعفران در تربت حیدریه از طریق کشاورزان زحمت‌کش و خانواده آن‌ها انجام می‌شود و از آنجایی که روستاهای زیادی در این شهرستان وجود دارد، بیشتر اراضی زیر کشت زعفران هم در روستاهای تربت حیدریه واقع شده‌اند. اما موضوعی که باید به آن توجه کرد، حمایت بیشتر از کشاورزان این منطقه با ارائه تجهیزات مکانیزه و خرید زعفران آن‌ها با قیمت مناسب است. چراکه این عوامل باعث بهره‌وری بیشتر کشاورزان و بهبود وضعیت اقتصادی آن‌ها می‌شود.